Met enige regelmaat borrelt er een discussie op uit het moeras van westerse onwetendheid over de stand van de islam, die draait om de aanname dat moslims niet in staat zijn over hun religie na te denken en deze aan te passen aan de moderne tijd. Allereerst verbaast me dan telkens de beheersing van het Arabisch waarover deze mensen blijkbaar beschikken, die hen in staat stelt om het debat aan islamitische kant te doorgronden. Maar goed, een voorbeeld van de vrijkomende giftige gassen is de klacht dat moslims geen afstand namen en nemen van IS en/of aanslagen, juist terwijl er vele reacties circuleren met fatwa’s en verwerping daarvan. Mijn favoriet en voor ieder te lezen is dit pamflet van vooraanstaande islamitische geestelijken die puntsgewijs en haarscherp de dogma’s van IS fileren en aantonen waar ze in tegenspraak zijn met de Koran (Open brief aan wijlen Abu Bakr al Baghdadi).
De Nederlandse historicus Carool Kersten is lector aan King’s College in Londen en bracht eerder dit jaar een boek uit waarin hij against all odds de rijkdom van het onafhankelijke islamitische denken en de hervormersbeweging laat zien, met name in de moderne tijd. (‘Contemporary Thought in the Muslim World, Trends, Themes and Issues’). Hun tragedie is dat ze vaak monddood worden gemaakt door eigen oosterse heersers en onbekend zijn voor westers publiek, dat in de basis niet is geinteresseerd in andere stemmen. Deze verlichte moslims komen wellicht dichter in de buurt van liberale inzichten en liever koesteren deze westerlingen hun oude vijandsbeelden dan dat zij openstaan voor nieuwe ideeen.
Kersten geeft verschillende redenen voor de toename van dit andere geluid, waarvan de belangrijkste is dat het niveau van onderwijs in de islamitische wereld (grofweg Noord-Afrika, Midden-Oosten tot in Indonesie) de afgelopen decennia aanzienlijk is verbeterd. Verschillen en diversiteit in denken horen bij de ‘condition humaine’, noteert hij, niets menselijks is de moslim vreemd.
Dat volkeren in deze regio’s de islam meer zijn gaan omarmen en vaak ook op vrome en soms fundamentalistische manier, heeft volgens hem niet zozeer te maken met een opleving van dit geloof, want er is in de eeuwen daarvoor ook voortdurend over gefilosofeerd aan universiteiten en in moskeeen. Veel meer is die vroomheid tot stand gekomen onder invloed van demografie (enorme zich uitdijende jonge bevolking), de media en de inmenging van het westen. Al deze factoren leidden tot vermindering van de controle van de traditionele geestelijkheid en meer invloed van de politiek. De interessantste ontwikkelingen doen zich volgens hem dan ook voor bij de progressieve hervormingsstroom van de islam, die zich bevindt naast de traditionele en reactionaire.
In het westen identificeren we islam inmiddels bijna voornamelijk met de in het oog lopende wahhabitische stroming van het huis van Saoud. Deze zocht een religieuze variant van de islam om zijn autocratie te legitimeren en vond die in de reactionaire versie van Mohammed Wahhab in de 18e eeuw. Ook deze stroming moet worden gezien als een moderne interpretatie van de islam, toont Kersen aan, omdat het in eerste instantie een reactie van het Saoudische nationalisme was op het imperialisme van de Ottomanen. Het idee is de terugkeer naar de zuivere islam, op basis van de enige waarachtige en intolerante uitleg van de heersers en hun hofgeestelijkheid.
Moderne geleerden wijzen er inmiddels op dat terugkeer helemaal niet nodig is voor uitleg van de islam, en dat in combinatie met verlichte westerse filosofen en wetenschappelijke disciplines eigen denken en verantwoordelijkheid wel degelijk binnen dit geloof passen. Zij baseren die stroming ook op Arabische filosofen als Averroes, die stelde dat wetenschap en godsdienst niet strijdig zijn. Door invloed van het mystieke sufisme (een bij Arabische heersers niet populaire stroming) is er ook meer ruimte voor individuele religieuze interpretatie en beleving.
Kersten introduceert ook nieuwe denkers die zorg voor de planeet en het klimaat herleiden tot islamitische teksten en voorschriften waarin de mens is aangesteld als voogd van Allah op aarde, die zorg draagt door de schepping.
Nog niet eerder is er zo’n een rijke introductie gepubliceerd van het contemporaine islamitische denken. Geen boek voor beginners zonder kennis van de islam. Maar Kersten’s grote verdienste is dat hij laat zien dat kritische en onafhankelijke denkers in de Arabische en Perzische wereld altijd hebben bestaan en dat er een breed palet bestaat aan moderne moslim hervormers. Het feit dat hervormers die zich baseren op westers wetenschappelijk denken (zoals bijvoorbeeld de Egyptische Nasser Abu Zayd) vervolgd worden, zou de pijlen van westerse critici van de moderne islam juist moeten doen keren. Laten ze die richten op de Arabische despoten, de echte vijanden van moderniteit. Lees de juiste bronnen en laat je niet bedwelmen door moeraswalm zou ik zeggen.