polder ontmoet de oost en de west

(Gepubliceerd in de Volkskrant 1 november 2021)

‘Eén minuut leestijd’ stond er bij een artikeltje dat ik onlangs publiceerde online. Ik vroeg me af hoeveel denktijd het de lezer eigenlijk had gekost. Een minuut leestijd zegt natuurlijk nog niets over onthouden, reflecteren, het kunnen aanwenden in debat en omzetten in nieuwe ideeën met anderen samen. Het werkelijke proces van doorgronden, van creativiteit begint pas na die minuut. Het vereist een stap terugzetten, buiten je eigen leefwereld treden. Maar, we moeten door: met werk, gezin en de sociale media. Efficiency first.

Toch is een stukje lezen in een minuut als staand aan het aanrecht die bak muesli naar binnen lepelen als je de trein moet halen: je proeft er niets van en bent het meteen vergeten.

Lezen met een tijdbegrenzing kun je opvatten als een aanmoediging voor stress (te veel activiteiten in je dagprogramma proppen) en een ontmoediging van nadenken. En dat terwijl corona de samenleving juist een pas op de plaats liet maken en reflecteren over wat essentieel is voor kwaliteit van leven, zoals de naasten, zorg, wetenschap, gemeenschapszin, de plaats van de mens in de natuur. Het dagelijkse strijdtoneel om het werk te bereiken bleef anderhalf jaar leeg. Zoomen in pyjamabroek was normaal. Mensen genoten van meer vrijheid en vrije tijd. En iedereen dacht dat terugkeren naar het oude normaal onmogelijk was.

Maar that was yesterday. De lemmingen storten zich weer in de files die langer zijn dan ooit. Dagindelingen volgens ieders bioritme hebben weer plaatsgemaakt voor de kantoorkadaverdiscipline. De afgebeulde jongens (met name) van Thuisbezorgd en Deliveroo maken de straten tussen half 6 en half 7 onveilig om de, nu niet meer zo relaxte, klanten tevreden te stellen. De prikklok werkt weer, die mensen voor zichzelf hebben ingesteld in dienst van efficiency om zo vooral veel uit het leven voor zichzelf te halen. En minder voor anderen.

Hannah Arendt waarschuwde ervoor dat gedachtenloosheid en kwaad samen kunnen gaan. Ze onderscheidt weten van denken. De denkende mens durft voortdurend vragen te stellen, zaken in twijfel te trekken en niet zonder meer te accepteren. Dat vereist een actieve houding. Denken is de essentie van het mens zijn en is een voorwaarde om een sociaal en politieke actor te zijn die zich verantwoordelijk voelt voor de ander, de maatschappij en de planeet.

Die tijd daarvoor krijgt niemand, als die niet wordt opgeëist. Toen Facebook, Instagram en WhatsApp onlangs platgingen, juichten sommigen met het zicht op de horizon van de vrijheid. Om zich vervolgens de dagen daarna weer keurig in het socialemediakeurslijf te plooien, waarvan inmiddels duidelijk is dat het tot doel heeft de zogeheten vrienden te manipuleren. Met open ogen haasten zij zich om zich gulzig vol te proppen met overbodige informatie, die geen minuut meer overlaat om zelf na te denken.

Kamervoorzitter Vera Bergkamp pleitte voor slow politics, waarbij politici niet meteen pavlov-reageren op hypes, maar eerst reflecteren. De term verwijst naar de grotere beweging in denken, enkele jaren geleden ontstaan, die traagheid wilde introduceren van slow cooking en slow education, tot slow cities en slow planet. Herover de tijd om te denken.

Toewijding en discipline

En zie dan als afschrikwekkend voorbeeld hoe het kabinet de Groningse gaskraan dichtdraaide, nadat Groningse huizen waren ingestort, zonder een alternatief te hebben, een visie op basis van grondig onderzoek. Bergkamp wil dat de Kamer zijn wetgevende functie serieuzer neemt, bij controle (was ook beter geweest inzake de Toeslagenaffaire) en bij het beoordelen van wetsvoorstellen en adviezen. En ze wil meer tijd voor het stellen en grondig beantwoorden van vragen door er minder in het vragenuurtje te stoppen. Chapeau, dit gaat zo in tegen de tijdgeest dat het wel goed moet zijn. Zullen we haar voorbeeld al in de eigen praktijk brengen?

In plaats van efficiency en snelheid zou er weer respect moeten zijn voor de viscositeit van de wijsheid en het denken. Lezen en nadenken vergen nu eenmaal de inspanning van het kennen, hersenkraken, doorgronden en zelf creatief zijn. Kennis is viskeus, stroperig, verbindt en is per definitie traag, omdat het uit anderen voortkomt en aan ons kleeft. Alleen zo kan wijsheid weer aan volgenden worden doorgegeven. Kennis noch mensen kunnen voortbestaan in afgesloten bubbels, waar feiten gaan ontbinden en rotten. Het gevaar van eenzaamheid aan de ene kant en wappiegroepen aan de andere kant is legio bewezen.

De film Darkest Hour toont hoe Winston Churchill (fenomenaal gespeeld door Gary Oldman die hem zeer invoelbaar neerzet) tot zijn overtuiging kwam dat Groot-Brittannië niet met Adolf Hitler tot vredesonderhandelingen moet overgaan. Zijn denkproces is bijna fysiek weergegeven. Hij verdween soms enige tijd om na te denken en met mensen op straat te spreken over politieke zaken (hier geromantiseerd als een tocht met de ondergrondse, waarin hij met forenzen in discussie gaat). Natuurlijk, we zijn niet allemaal Churchill die Hitler aanvalt, maar die stap terugzetten, niet meegaan in de ratrace en nadenken is sinds Socrates bij iedereen bekend.

Het effect van een artikel lezen, moet de wijsheid zijn die het je oplevert en die je doorgeeft, niet wat het jou persoonlijk kost. Hoe introvert! Die tijdsindicatie is een affront jegens kennis. We moeten de wijsheid weer leren waarderen. Het vraagt heel andere offers, die niet buiten onszelf liggen: toewijding, geduld, discipline. Het is gericht op de buitenwereld en begint met echte honger naar kennis.