(Gepubliceerd in de Volkskrant 27 oktober 2022)
Toen Napoleon oprukte naar Egypte in 1798 nam hij in zijn kielzog ook een legertje van bijna tweehonderd wetenschappers mee, de Egyptische Wetenschappelijke Expeditie. Achtergrond was onder meer de noodzaak een land te bestuderen dat gekoloniseerd diende te worden en om de superioriteit van de Franse cultuur en wetenschap te tonen. Het liep uit op een schaamteloze roof- en plundertocht, waaruit ook zeer interessante wetenschappelijke ontdekkingen voortkwamen.
Het hedendaagse argument van het belang voor de wetenschap om teruggave van door Nederland gestolen objecten te verhinderen, is een echo van het koloniale discours. De vondsten zouden pas veilig zijn en de wetenschap het beste gediend in de westerse landen die koloniseerden. Of het nu gaat om de Steen van Rosetta, de buste van Nefertiti of de Dubois collectie in Leiden.
Indonesië vraagt nu – en al decennialang – de geroofde zeer belangwekkende fossielen en menselijke resten terug die zijn opgegraven en verzameld door de Nederlanders Eugene Dubois op Java. Ik heb nu in de media vele argumenten gehoord waarom we dat niet moeten doen. Journalist Frank Westerman, die in een interview in 2019 Dubois een held noemde, heeft verreweg de meest fantasievolle in de NRC: we zouden ertoe geneigd zijn ze terug te geven uit een schuldgevoel voor een koloniaal verleden. En daar moeten we niet aan toegegeven.
Allereerst: was dat schuldgevoel er maar. De koning en de premier hebben beiden excuses aangeboden voor oorlogsgeweld in Nederlands-Indië, maar niet voor uitbuiting van 350 jaar koloniale bezetting. En zelfs die excuses leidden niet tot daden van genoegdoening.
Naturalis oppert dat de Java-schedel, fossielen en natuurwetenschappelijke objecten na teruggave niet veilig zijn. Dat zegt meer iets over het Nederlands wantrouwen ten opzichte van Indonesië dan over de capaciteiten van de Indonesische wetenschappers. Inmiddels zijn we jaren verder en er zijn verschillende Indonesische universiteiten die behoren tot de wereldtop. En me dunkt, dat Dubois zelf de resten in de kruipruimte van zijn huis verborg, verdient ook geen schoonheidsprijs.
Een ander excuus om de collectie te behouden is dat deze van internationaal belang is, waarmee het lokale belang teniet wordt gedaan. Maar wie pleit voor wetenschap die grenzen overstijgt, kan dan ook niet krampachtig blijven vasthouden aan de boel binnen de Nederlandse te houden. Leiden heeft namelijk de collectie nooit willen uitlenen. Waarom niet in Jakarta waar de collectie bewonderd en bestudeerd kan worden door een potentieel van driehonderd miljoen Indonesiërs? En de verplaatsing kan juist ook de wetenschap van de paleontologie daar ondersteunen. Denk aan de vergelijking van de objecten met andere plaatselijke opgravingen.
Maar aan de kern van teruggave gaat ook Naturalis voorbij. De vele internationale verdragen die wijzen op de verplichting om cultuurgoederen en roofkunst door koloniale mogendheden terug te geven. Dat werd al in het Verdrag van Parijs in 1815 vastgelegd, nadat Napoleon met zijn schitterende archeologische oorlogsbuit terugkwam uit Egypte. Het principe is herhaald in het UNIDROIT verdrag van 1995, de EU richtlijn in 2014 over restitutie en de Convention on Offences relating to Cultural Property door de Raad van Europa in 2017. Onze eigen regering stelde de commissie Gonçalves in die vorig jaar met het advies kwam dat geroofde objecten bij verzoek dienden te worden teruggegeven. De commissie concludeerde dat oorspronkelijke koloniale bevolkingen ‘onrecht is gedaan en dat moet worden hersteld’. Op die rechten rusten geen mitsen en maren.
Voorwaarden zijn terecht ook niet gesteld aan teruggave van bijvoorbeeld gestolen joods erfgoed. Er is niemand die het recht heeft te controleren of de teruggegeven Klimts en Kandinsky’s wel in een vocht gereguleerde woonkamer hangen waar niet gerookt wordt, of dat ze niet de keuken sieren waar de eigenaar vooral van frituren houdt. Naturalis accepteert die vergelijking met roofkunst en de natuurhistorische objecten niet omdat die laatste niet onder kunst vallen. Maar de internationale regels voor teruggave zijn helder: daaronder vallen ook de objecten die zijn opgegraven.
Krokodillentranen huilen om de teloor gaande wetenschap met als doel geroofde artefacten en objecten niet terug te geven aan gekoloniseerde landen plaatst de discussie hierover ten minste honderd jaar terug in de tijd. Restitutie handelt niet om de pijn van het verlies bij de kolonisator, en ook niet om empathie voor de gedupeerde. Het gaat om het gelijk van de voormalig gekoloniseerde op basis van internationaal recht op hun gestolen eigendommen.
Het ministerie van OCW neemt uiteindelijk het besluit. Ik hoop deze. Laten we dan eindelijk collectief afstappen van misplaatste superioriteitsgevoelens. Denk in termen van broederschap en vertrouwen: wetenschap is juist gebaat bij openheid, uitwisseling en inclusie. Neem een voorbeeld aan steeds meer musea die open staan voor restitutie, ook internationaal. En wie echt zo begaan is met de conservering en internationale wetenschap: bied verregaande samenwerking aan en stuur samen met de fossielen experts mee die hun kennis kunnen overdragen. Voor onze rekening uiteraard.